Шклоў – райцэнтр у Магілёўскай вобласці, невялікі, але ўтульны гарадок. І яму ёсць чым здзівіць ахвотнікаў за славутасцямі. На левым беразе Дняпра захаваўся Ніжнінскі роў – адклады, якія адносяцца да чацвярцічнага перыяду геалагічнай гісторыі Зямлі. Іх узрост каля двух з паловай мільёнаў гадоў! У Еўропе адкрыта ўсяго два такіх прыродных феномену – адзін у Францыі, а другі – у Беларусі, каля Шклова. Вельмі прыгожая ратуша з гасціным дваром, занесеная ў Каталог помнікаў сусветнай архітэктуры, выдадзены ў ЗША. І, вядома ж, помнік агурку. Статуя сустракае падарожнікаў на цэнтральнай плошчы. Агурок, увекавечаны ў бронзе, тут стаіць не выпадкова – агуркі на Шклоўшчыне паспяхова культывуюць з 15 стагоддзя.
     Мала хто ведае, што ў беларускага горада Шклова ёсць свая таямніца – гэты горад народжаны тройчы. Доўгі час навукоўцы лічылі, што існавала ўсяго два Шклова – Стары і Новы. У сярэдневякоўі гарады часта мянялі сваё месцазнаходжанне. Прычыны былі рознымі – ад недахопу месца для развіцця да княжацкай волі. Напрыклад, ёсць два Лагойска, два Барысава, два Менска. Але Шклоў абсалютна унікальны – ён адзіны з беларускіх гарадоў, які пераносілі некалькі разоў і на нямалую адлегласць. Пры гэтым «сярэдні» Шклоў – 17 стагоддзя – доўгі час быў страчаны, і толькі нядаўна археолагі знайшлі яго.
     Як і многія іншыя беларускія гарады, Шклоў не раз мяняў гаспадароў. Хронікі абвяшчаюць, што ў 14 стагоддзі ім валодалі князі Друцкія – адны з самых вядомых і магутных родаў таго часу. Дзмітрый з роду Друцкіх, празваны Сякерай за нястрымны баявы нораў, атрымаў шклоўскія землі ад Вялікага князя Літоўскага, і ўжо яго дачка, княгіня Марына Гальшанская-Трабская, адпісвала горад свайму ўнуку, ваяводзе Трокскаму. А пазней Полацкаму, Альбрэхту Гаштольду. У 1541 годзе «замак Шклоў», як ён называецца ў дакументах, перайшоў да Станіслава Гаштольда, сына Альбрэхта. Наследнікаў у яго не было, і уладанні сталі вымарачными, нічыімі. Дакладна вядома, што пасля смерці Станіслава Гаштольда Шклоўскі маёнтак перайшоў да магнатаў Хадкевічаў. Тыя парадніліся з Сіняўскімі, якія валодалі Шкловам аж да 18 стагоддзя.
     У 1731 годзе княгіня Марыя Сафія Сіняўская выйшла замуж за Аўгуста Чартарыйскага, і Шклоўскія землі былі далучаны да астатніх 38 уладанняў роду Чартарыйскіх. Магнаты валодалі імі да першага падзелу Рэчы Паспалітай. А пасля яго Кацярына ІІ пакінула сыну Аўгуста Чартарыйскага Адаму усе землі вакол Шклова, але не сам горад. Яго Кацярына ў 1773 годзе выкупіла для свайго фаварыта, князя Рыгора Пацёмкіна. Падарунак абыйшоўся царыцы ў 450 тыс. рублёў – велізарныя грошы, улічваючы, што ўвесь бюджэт Расійскай Імперыі ў той час складаў каля 17 млн. рублёў.
     Дарэчы, хутка імператрыца перадарыла «Новае месца Шклоўскае» другому фаварыту – генералу Сямёну Зорычу. Эпоха Зорыча – эпоха росквіту Шклова ў эканамічным і культурным напрамках. Гэты факт ярка адлюстроўвае выраз «Магілёў, які каля Шклова», што сустракаецца у дакументах 18 стагоддзя.  

   Гэта цяперашняя вёска Стары Шклоў, якая ўтульна размясцілася ў 4 км ад сучаснага райцэнтра. Адразу за дамамі – два высокіх пагоркі і роў, спускаецца да ледзь прыкметнай рачулкі Серабранкі або Шклоўкі, як яе яшчэ завуць мясцовыя жыхары. Вось і ўсё, што засталося ад старажытнага Шклова. А калісьці, больш за паўтары тысячы гадоў назад, тут было адно з найбуйнейшых паселішчаў праславян (3–5 стагоддзя н. э.). У 6–8 стагоддзях у даліну ракі Серабранкі прыйшло славянскае племя. Цэнтр яго рассялення знаходзіўся на высокай гары (Старашклоўскае гарадзішча), адкуль адкрываўся выгляд на ўсе навакольныя паселішчы. Мяркуючы па матэрыялах раскопак, у той час гарадзішча было абнесена частаколам і, магчыма, ўмацавана кальцавым валам.
     Старажытныя жыхары гэтых месцаў былі язычнікамі. Яны пакланяліся вялікаму каменнаму ідалу, які стаяў на адным з бліжэйшых узвышшаў. Добра захаваную статую знайшлі ў 70-я гады мінулага стагоддзя. Бажок вагой у чвэрць тоны і ростам 1 м 20 см ляжаў ля самага берага моцна абмялелай Серабранкі – нібы хтосьці сапхнуў яго з гары. Каменны Шклоўскі бажок – адзіны язычаскі ідал, які захаваўся на тэрыторыі Беларусі. Сёння ён знаходзіцца ў Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі. Складана сказаць, якога менавіта бога ён увасабляў. Магчыма, Вялеса, светлага Дажбога або грамабоя Пяруна. Спецыялісты лічаць, што больш за тысячу гадоў таму ўзвялі статую на капішча, якое было зусім не звычайным. Сюды на пакланенне бажаству сцякаліся жыхары з усіх навакольных вёсак.
     Акрамя пласта, звязанага з племянным часам, на Старашклоўскім гарадзішчы выяўлены напластаванні старажытнарускага часу і эпохі Вялікага княства Літоўскага. Асабліва каштоўнай аказалася шыферная прасніца з працарапаным на ёй трызубцам – сімвалам уладанняў Рурыкавічаў. Трызубец Рурыкавічаў азначае, што ўжо ў 11 стагоддзі гэтая тэрыторыя была «акняжанай» – яе ўзяў пад сваю ўладу нейкі князь. Гэта быў ці Кіеўскі князь, або хто-небудзь з Полацкіх князёў. Цікава, што на гарадзішчы знойдзены і язычніцкія амулеты 11 стагоддзя, і хрысціянскі нацельны крыжык, датаваны тым жа часам. Гэта азначае, што князь, які ўзяў пад сваю ўладу старажытны Шклоў, прынёс на гэтыя землі праваслаўе і пачаў барацьбу з язычніцтвам. І шклоўскага ідала сапраўды скінулі ў раку, як гэта і было ва ўсіх гарадах Усходняй Еўропы ў канцы 10 – пачатку 11 стагоддзяў.
     У 10 стагоддзі за гэтыя землі разгарэлася сапраўдная вайна. І не дзіва: зямля ў той час давала ўладу і багацце. Разумеючы гэта, кожны князь імкнуўся пашырыць свае тэрыторыі, дзейнічаючы дзе подкупам і шчодрымі абяцанкамі, а дзе – агнём і мячом. Першай да гарадзішча Шклоўскага дабралася кіеўская княгіня Вольга. Вядома, што ў 947 годзе яна адправілася на поўнач, у наўгародскую і пскоўскую вобласці для ўстанаўлення кладоў, так званых месцаў збора даніны. Вось тады, мабыць, адначасна яна ўстанавіла цвінтары і на нашай тэрыторыі. Адным з такіх месцаў і стала Старашклоўскае гарадзішча. Гэта быў вельмі практычны крок: маленькая Серабранка, на якой стаяў горад у 10 стагоддзі, ўпадае ў Днепр. Да месца зліцця – рукой падаць, але Шклоў было не разглядзець з вялікай ракі. Так што дабірацца за данінай з Кіева было вельмі зручна. Аднак калі па Дняпры праплывалі, напрыклад, варагі, якія прамышлялі рабаваннем, яны маглі проста не здагадацца заплыць у дробную рачулку, каб узяць здабычу.
     Уладзіўшы усе справы з данінай, княгіня ў Шклоў больш не наведвалася, і мясцовыя жыхары заставаліся адносна свабоднымі. Але ўжо ў канцы 10 стагоддзя сюды дабраўся князь Уладзімір – унук Вольгі і хрысціцель Русі. Падобна, дзякуючы князю, у гэтыя землі прыйшло хрысціянства. Ён жа вырашыў і долю Шклоўскага ідала.
     Самы першы Шклоў праіснаваў аж да сярэдзіны 16 стагоддзя. Некалькі гадоў таму археолагам Магілёўскага дзяржаўнага універсітэта пашчасціла знайсці рэшткі абарончай сістэмы 12 стагоддзя – ямкі ад слупоў і паглыбленні ад пагнілага бярвення. Гэта ўсё, што захавалася ад драўляных сцен, якімі абносілі паселішча па перыметры. Іншая знаходка – рэшткі жылой пабудовы часоў Альбрэхта і Станіслава Гаштольдаў. Гэтак жа, знойдзены разбураная печ і гаршковая кафля. На донцы кафлі таўро, падобнае на каня або дракона. Гэта так званы «люты звер». Падобныя выявы маюцца на пячатках Альбрэхта Гаштольда ў бытнасць яго полацкім ваяводам. Кафлі добра перадавалі цяпло ў памяшканне. Тут, на Старашклоўскім гарадзішчы, выяўлены іх архаічны тып.
     У 1535 годзе здарылася трагічная падзея: у горад уварваліся салдаты рускага ваяводы Васіля Шуйскага, «падпаліўшы ўсе месцы вакол Княжычаў, Шклова,Оршы, Дуброўны». Вайна знішчыла старажытны Шклоў. Пасля страшнага пажару людзі больш не вярнуліся на папялішча – Шклоў адрадзіўся ўжо на новым месцы і з новым уладальнікам.  

     Пасля Гаштольдаў Шклоўскія землі перайшлі да чэсталюбівага шляхціча Івана Хадкевіча, ужо уладарыўшага Быхаўскім маёнткам. Хадкевіч даўно марыў аб тытуле графа, але для гэтага яму не хапала земляў. Толькі набыўшы Шклоўскі маёнтак, ён атрымаў жаданы тытул ад самога караля Жыгімонта Аўгуста і стаў называцца графам «на Шклове, Мышы і Быхаве». Пасля 1560 года новы граф заклаў замак, але ў іншым месцы – зараз у вусце Серабранкі пры ўпадзенні яе ў Днепр. Рэкі атачалі крэпасць з двух бакоў, а з двух іншых – быў прарыты глыбокі роў, які замыкае ўмацаванне ў воднае кальцо. Будаўніцтва замка на беразе Дняпра не было простым капрызам Хадкевічаў. У 16 стагоддзі адносіны паміж Вялікім княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай абвастрыліся, як ніколі. Жадаючы ўмацаваць мяжу, Жыгімонт Аўгуст абавязаў сваіх падданых, якім належалі прылеглыя да Дняпра землі, ўзводзіць ўздоўж ракі крэпасці. Вось па гэтай прычыне і будаваў новы Шклоўскі замак граф Хадкевіч.
     Пад сценамі замкаў у сярэднявеччы звычайна сяліліся рамеснікі і гандляры. І на гэта былі прычыны: па-першае, воінам можна прадаваць тавары, а па-другое, заўсёды ёсць абарона ад ворагаў, якія маглі напасці ў любую хвіліну. Вось і каля Шклоўскага замка хутка вырасла «месца» Шклоўскае – даволі буйное гандлёвае паселішча. На кірмашы, якія праводзіліся два разы ў год, з'язджаліся не толькі навакольныя купцы, але і гандляры з Расіі, Сілезіі, Лейпцыга, Франкфурта і іншых зямель.
     Раскопкі на тэрыторыі другога па ліку Шклова пачаліся ў 2002 годзе і ідуць да гэтага часу. І кожны год усё новыя адкрыцці працягваюць сыпацца на навукоўцаў. Цяпер тэрыторыя сярэднявечнага горада занятая дачнымі ўчасткамі. Але пры гэтым цікава, што захавалася першапачатковая планіроўка 16–17 стагоддзяў. Можна прасачыць цэнтральную вуліцу, на поўдзень ад яе ішла дарога на Магілёў, а паўночны край выходзіў да Дняпра. Тут знаходзіліся Дняпроўскія вароты – іх месцазнаходжанне «чытаецца» па рэштках вала 17 стагоддзя, навакольнага горада.
     На цэнтральнай плошчы месца Шклоўскага некалі стаяла драўляная Васкрасенская царква, згаданая ў Баркулабаўскім летапісу. У 1690 годзе яе выпадкова падпаліў адзін са служыцеляў, і яна згарэла дашчэнту. Затым, на рубяжы 17-18 стагоддзяў храм адбудавалі, але ўжо ў камені. Але з праваслаўнага ён стаў уніяцкім. Пазней быў разбураны. Узгоркавая зямля – вось усё, што знайшлі археолагі на яго месцы. Акрамя царквы, археолагі раскапалі рэшткі Дамініканскага манастыра. Цікава, што да манастыра на гэтым месцы стаяў пратэстанцкі збор, які сам па сабе з'яўляецца данінай модзе. Пратэстантызм у 16 стагоддзі лічыўся прагрэсіўным цягам, і яго прытрымліваліся ўсе маладыя князі і графы, якія атрымалі адукацыю ў Еўропе. Не былі выключэннем і Хадкевічы. Пазней пратэстанцкія храмы ў розных месцах акуратна «накрылі» езуіты, пабудаваўшы на іх месцы свае калегіумы і касцёлы. Не стаў выключэннем і Шклоўскі кальвінскі збор.
     Нямногія ведаюць, што ў Шклове быў і «чысцец» – каменны калідор, накрыты драўляным дахам, які вёў на габрэйскія могілкі. Па ім шклоўскія яўрэі праносілі нябожчыкаў, перш чым аддаць іх зямлі. Калідор вёў угару, ісці па ім было цяжка. Лічылася, што так жывыя дапамагаюць нябожчыку ачысціцца ад грахоў і трапіць у рай. Цяпер дах над каменным калідорам згніў, а вось сам калідор можна ўбачыць да гэтага часу. Ён унікальны і з'яўляецца адзіным на ўсю Беларусь.
     Ёсць яшчэ два месцы, куды археолагі пакуль не дабраліся. Характэрныя узгоркі зямлі, акуратна абыдзеныя аратымі, кажуць аб тым, што пад зямлёй, відавочна, знаходзяцца каменныя пабудовы. Пісьмовыя крыніцы 17 стагоддзя пацвярджаюць гэтую здагадку. На той момант сярэднявечны Шклоў ужо меў Магдэбургскае права (атрымаў у 1577 годзе), а значыць, існавала і гарадская ратуша, і калі верыць дакументам, цэйхгауз – склад зброі і боепрыпасаў.
     Шклоўскі замак не раз гарэў і не раз адраджаўся з попелу. Як высветлілі спецыялісты, першапачаткова крэпасць была чатырохкутнай, дзве вежы размяшчаліся па вуглах і адна (дазорца) стаяла ў цэнтры пляцоўкі. Унутр умацавання вялі брамы з пад'ёмнымі мастамі. Першая з'явілася ў 16 стагоддзі, калі «месца» побач з замкам яшчэ не было. Яна звязвала крэпасць з Рыжкавіцкім прадмесцем, якое ляжала праз раку Серабранку. А ў 17 стагоддзі, калі паўстала і разраслося «месца», быў пабудаваны яшчэ адзін мост, праз штучны роў, а ў замку, адпаведна, з'явілася новая брама.
     Сведчанні бясконцых войнаў захоўваюць руіны адной з наугольных вежаў. Драўляныя сцены на земляных валах ўпершыню ўзводзіліся пасля 1560 года, калі новы ўладальнік Шклоўскага маёнтка, граф Хадкевіч, атрымаў грамату «на будаўніцтва замка на беразе Дняпра і месца пры ім».
     Праз 20 гадоў у 1580-м, праз Шклоў прайшлі войскі Івана Грознага. Горад не быў знішчаны канчаткова, але большая частка яго насельніцтва загінула. Менавіта да гэтага часу адносіцца першая рэстаўрацыя вежы. Але ў 1654-м крэпасць зноў апынулася на агнявым рубяжы – пачалася вайна паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай. Першы ўдар як раз і прыняў на сябе Шклоў. Да таго часу ён быў нядрэнна ўмацаваны: на ўзбраенні ў гарнізона былі пішчалі, гарматы, стрэльбы.
     Спачатку расейскія ваяводы спадзяваліся ўгаварыць жыхароў Шклова здацца «мірам», але з гэтай задумы нічога не выйшла. Пратрымаўшы горад у асадзе роўна тыдзень, маскоўскія войскі пайшлі на штурм, які скончыўся няўдачай. Толькі праз некалькі дзён, пасля бесперапыннага абстрэлу, Шклоў усё ж быў узяты. Застаўшыхся ў жывых шляхцічаў адправілі ў ссылку ў Казань, а «усялякіх жылецкіх людзей няволілі і да Масквы адвозілі». У 1655 годзе ў пераможаны горад прыбыў гасудар Аляксей Міхайлавіч. Агледзеўшы разбурэнні, цар загадаў сваім ваяводам аднавіць замак. Яны думалі так: што раз заваявана, то ўжо назусім. Апісанне ўмацаванняў Шклоўскага замка, зробленага ваяводам Талачанавым, да гэтага часу захоўваецца ў архіве, у Маскве.
     Вайна на Шклоўскіх землях працягвалася з 1654 па 1667 год. За 13 гадоў горад не раз пераходзіў з рук у рукі, але ў выніку ўсёж-такі застаўся за Вялікім княствам Літоўскім. Праўда, да таго часу ад багатага і квітнеючага Шклова захавалася няшмат: усяго 490 дамоў (з 1220 жылля даваеннага часу), а насельніцтва скарацілася прыкладна ў два разы.
     Праз крыху больш за трыццаць гадоў, на Шклоў абрынулася новае ўзрушэнне – Паўночная вайна (1700-1721), «прарадзіўшая» гарадскую забудову яшчэ ў два разы. Але на гэтым няшчасці не скончыліся – у 1769-м годзе па вуліцах Шклова прайшоў страшны пажар. Агонь знішчыў гарадскія ўмацаванні і большасць дамоў. Верагодна, гэта акалічнасць і стала «апошняй кропляй», якая прымусіла Аўгуста Чартарыйскага, які валодаў у той час Шкловам (з 1731 года), перанесці горад у новае месца.  

     Інвентары 1763-1764 гадоў скупа паведамляюць аб тым, што ў двух з паловай вёрстах ад «месца Шклоўскага» пачалі выкарчоўваць лес. Менавіта гэта і можна лічыць нараджэннем Новага Шклова. Аўгуст Чартарыйскі спраміў рэчышча Серабранкі, пакінуўшы стары горад з яго разбураным замкам за ракой. Новае паселішча мела сапраўды еўрапейскі выгляд – прамыя вуліцы ўтваралі замкнёныя кварталы, якія групаваліся вакол прастакутнай плошчы з ратушай і гандлёвымі радамі.
     Да гарадской ратушы ў Шклове прымыкалі каменныя гандлёвыя рады, якія ўтваралі прастакутны двор, які меў двое ўязных варот. Адны з іх, у выглядзе скразнога праезду, праходзілі праз першы паверх будынка ратушы. На першым паверсе размяшчаліся дапаможныя гарадскія службы, а на другім – органы гарадскога самакіравання. Вакол па перыметры – будынак пошты, праваслаўная царква, жаночы манастыр і яўрэйская школа. Цяперашні цэнтр Шклова знаходзіцца як раз на гэтым месцы. Менавіта ў канцы XVIII стагоддзя Шклоў набыў сваю канчатковую планіроўку. Яго цэнтральнай кропкай стала гарадская ратуша, з кутоў якой пачыналіся вуліцы: з поўначы на поўдзень – падоўжныя, з захаду на ўсход – папярочныя.
     Мяшчанская, Сялянская, Прабойнай, Ганчарная, Дняпроўская, Паштовая, Маставая, Касцельная, Паромная, Школьная, Лазарэтная. Гэтыя назвы нагадваюць і аб родзе заняткаў жыхароў горада, і аб найважнейшых гарадскіх будынках, і пра тое, куды гэтыя вуліцы вялі.
     Па першаму падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. землі Віцебскай і Магілёўскай губерняў адышлі Расіі, у тым ліку і Шклоў. Адам Казімір Чартарыйскі, стрыечны брат караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, кандыдат на трон Рэчы Паспалітай у 1773г. прадаў свой Шклоўскі маёнтак рускай імператрыцы Кацярыне II. Пасля, у 1792-1794гг. ён прымаў удзел у ваенных дзеяннях супраць Расіі. За гэты час яго маёнткі былі канфіскаваныя. Яго сын Адам Юрый Чартарыйскі, які атрымаў па волі бацькі бліскучую адукацыю ў Еўропе ў 1795 г., прыехаў у Пецярбург, дзе зблізіўся з будучым імператарам Аляксандрам Паўлавічам. У 1803 г. Аляксандр I прызначыў яго папячыцелем Віленскай навучальнай акругі, у які ўваходзіла і Магілёўская губернія. На працягу ўсяго жыцця А. Чартарыйскі збіраў кнігі і рукапісы, рэдкія дакументы, якімі папаўняў радавую бібліятэку.
     З 1772 па 1777 гг. Шклоў становіцца павятовым горадам, пазней проста мястэчкам. У 1773 г. Кацярына II падарыла Шклоў князю Г. А. Пацёмкіну, які завёў гадзіннікавую фабрыку ў вёсцы Беражань каля Шклова. Гэтая фабрыка працягвала працаваць да 1793 года. Запрошаны з Швейцарыі майстар навучаў 33 прыгонных хлопчыка збіраць «усякага роду гадзіннікі» для царскага двара, якія па якасці не саступалі лепшым заходнееўрапейскім майстрам. У 1794 г. завод быў пераведзены ў Екацярынаслаў, а затым у Маскву.
     У 1778 г. у Шклове з'явіўся новы гаспадар Сямён Гаўрылавіч Зорыч, таксама фаварыт Кацярыны II, якая даравала яму маёнтак Шклоўскі. Эпоха Зорыча – эпоха росквіту Шклова ў эканамічным і культурным напрамках. У адрозненне ад сваіх папярэднікаў, С. Г. Зорыч, які трапіў у няміласць, вялікую частку часу праводзіў у сваім Шклоўскім маёнтку. Зорыч наладзіў добрыя адносіны з мясцовымі мяшчанамі, спрыяў развіццю эканомікі: пабудаваў 17 каменных і драўляных будынкаў, дзе размяшчаліся 6 мануфактур. У 1781г. была здадзена ў эксплуатацыю фабрыка на 30 станкоў, якая выпускала камзолы і шаўковыя паясы, суконная фабрыка і гарбарны завод, у 1790г. – скакунны завод, 1793г. – залаташвачная фабрыка, 1794г. – парусная фабрыка. Зорыч шырока разгарнуў гандаль. Яго судны хадзілі ў Херсон, Нікалаеў, прывозілі фінікі, лімоны, вінаград і апельсіны. Паралельна развіццю гандлю, Зорыч шмат часу аддаваў ўзбагачэнню мясцовай культуры. Ім быў заснаваны прыватны прафесійны тэатр. Тэатральная слава Шклова канца 18 ст. была вядомая ўсёй Еўропе. У горадзе можна было сустрэць бургундцаў, французаў, італьянцаў, грэкаў. Іх увагу прыцягвалі не толькі багатыя кірмашы, але і тэатральныя паказы.
     У 1778 г. Зорыч адкрывае і ўтрымлівае на свае сродкі вучылішча, у якім займаліся дваранскія дзеці з рускіх і польскіх сем'яў. Быў ўзведзены добры будынак і выпісаныя вопытныя настаўнікі. Вучылішча кіравалася вайсковым статутам. Пры вучылішчы была бібліятэка з рускіх, французскіх, польскіх, нямецкіх, лацінскіх кніг. Усіх вучняў пры жыцці заснавальніка было 665. Але 22 траўня 1799г. у вучылішчы здарыўся пажар, пасля чаго яно было пераведзена ў Гродна, у Смаленск, нарэшце, у Маскву, дзе і было названа Першым кадэцскім корпусам. Са Смерцю Зорыча (6 лістапада 1799г.) яго эпоха ў Шклове скончылася. Шчаслівая зорка Шклова закацілася.
     Лёс Шклова і Шклоўшчыны складваўся так, што праз іх землі пракаціліся шматлікія войны і ваенныя дзеянні. Так было ў часы руска – польскай і руска – шведскай войнаў у XVII -XVIII стагоддзях, нашэсця Напалеона ў 1812 годзе. Але кожны раз горад адбудоўваўся, а навакольныя палі зноў пачыналі пладаносіць.
     У XIX стагоддзі Шклоў зноў быў вядомы як важны цэнтр гандлю хлебам, рыбай, пушными таварамі, жалезнымі косамі, гарбатай. Развіццю Шклова спрыяла блізкасць Пецярбургскага паштовага гасцінца. А асаблівым даходам для горада лічыўся гандаль хлебам і соллю. Штогадовы гандлёвы абарот перавышаў 50 мільёнаў рублёў, што з'яўлялася вялізнай па тых часах сумай.
     У пасляваенны перыяд мястэчка Шклоў з прадмесцямі аднаўляе свой эканамічны патэнцыял, у асноўным, за кошт развіцця гандлю, раместваў. Развіццю Шклова спрыяла блізкасць Пецярбургскага паштовага тракту. З 1815 па 1825г. тут квітнеў хлебны і саляны гандаль.
     У канцы Х1Х ст. Шклоўскі маёнтак набыў у памешчыка Ваейкова міністр шляхоў зносін Расійскай імперыі Апалон Канстанцінавіч Крывашэін. Карыстаючыся сваімі сувязямі і ўладай, ён дамогся, каб праз Шклоў правялі чыгуначную ветку Магілёў-Орша. У 1898 годзе Крывашэін пабудаваў тут кардонную фабрыку, якая на доўгія гады стала галоўным прадпрыемствам у горадзе. Пачаўшы з вытворчасці кардона і абгортачнай паперы, фабрыка ў 1910 гады займала ужо адно з першых месцаў сярод пісчабумажных прадпрыемстваў Расіі і выпускала розныя гатункі паперы – ад папяроснай да газетнай. Яе карпусы размяшчаліся ў фальварку Забрамным на беразе Дняпра.
     У 1902 годзе ў прадмесці Забрамном, па ініцыятыве А. К. Крывашэіна пачалося будаўніцтва парку. Сядзіба фарміравалася каля Дняпра на месцы былога ляснога гаю. Яна ўключала парк, вялікі сад, вытворчую і гаспадарчую зоны. Парк спланаваў і стварыў мясцовы садоўнік, жыхар в. Уланава Шклоўскага павета С. Маліноўскі, раней на працягу 2-х гадоў які навучаўся садоўніцтву ў Варшаве. Парк і дагэтуль з'яўляецца ўлюбёным месцам адпачынку шклаўчан, на яго тэрыторыі размешчаны фізкультурна – спартыўны комплекс, стадыён, танцпляцоўка, эстрада, а таксама дзіцячыя сады.
     Сучасны Шклоў – нашчадак таго самага горада, які быў заснаваны ў 18 стагоддзі графам Чартарыйскім. Але калі задумацца, ён нясе ў сабе памяць старых паселішчаў, дзе гаспадарыла княгіня Вольга, хрысціў жыхароў князь Уладзімір, будавалі замак славалюбівыя Хадкевічы, праходзіў з войскам Іван Грозны. Адзіны ў трох іпастасях маленькі Шклоў, які хавае яшчэ нямала дзіўных таямніц.

     Літаратура:
     1. Гусева, К. Шклов, рожденный трижды / Катерина Гусева // Планета. – 2012. – № 6. – С. 64–71.
     2. Из материалов Шкловского историко-краеведческого музея.